تألیفات اخلاقی ـ عرفانی امام خمینی (س)

اگر کسی بخواهد تسلط کامل بر مشرب عرفانی امام رحمه الله و سفارش ها و رهنمودهای اخلاقی ـ عرفانی آن بزرگوار داشته باشد، حداقل باید آشنایی اجمالی با کتاب های عرفانی ایشان داشته باشد و آن ها را مطالعه کند؛ لذا معرفی آثار اخلاقی ـ عرفانی آن حضرت ضروری به نظر می رسد.

1. شرح دعای سحر: این کتاب حاوی نکات عمیق عرفانی، فلسفی و کلامی است و با تکیه بر آیات قرآن و روایات اهل بیت علیهم السلامدر شرح دعای مباهله، معروف به «دعای سحر»، در سال 1347 قمری (1307 ش) نوشته شده است. اصل کتاب به زبان عربی است که توسط آقای سید احمد فهری ترجمه شده است.[1]

آن حضرت این کتاب را در 27 سالگی تألیف کرده اند.[2] برخی معتقدند این کتاب اولین تألیف حضرت امام رحمه الله بوده است؛[3] اما سید احمد خمینی رحمه الله معتقد بود مصباح الهدایه اولین کتاب امام رحمه الله و شرح دعای سحر دومین تألیف آن حضرت بوده است.[4]

2. مصباح الهدایة الی الخلافة و الولایه: این کتاب یکی از عمیق ترین و درخشان ترین آثار امام رحمه الله در عرفان اسلامی می باشد. این کتاب، تنها برای کسانی که با عرفان و اصطلاحات آن آشنایی دارند قابل استفاده است. حضرت امام رحمه الله این کتاب را در سال 1349 قمری و در 29 سالگی نوشته است.

3. التعلیقة علی الفوائد الرضویه: در این اثر عرفانی، امام خمینی رحمه الله آراء خویش را به صورت تعلیقه بر کتاب فوائد الرضویه مرحوم قاضی سعید نگاشته است.[5]

4. شرح حدیث جنود عقل و جهل: اثری است گران سنگ و کتابی است اخلاقی ـ عرفانی مشتمل بر مباحث ارزشمند عرفان نظری، فلسفۀ اسلامی، اخلاق، انسان شناسی، همراه با نصایح اخلاقی. این کتاب در سیر اندیشه های امام خمینی رحمه الله جایگاه ویژه ای دارد و آخرین کتابی است که مؤل ف در اخلاق نوشته است.

5. حاشیه بر شرح فصوص الحکم: فصوص الحکم، تألیف شیخ اکبر محیی الدین عربی، از عرفای نامدار جهان اسلام است که شرح های زیادی بر آن نوشته شده و شرح قیصری از بهترین شرح ها شناخته شده است. امام خمینی رحمه الله در سال 1355 قمری، تعلیقۀ خود را به زبان عربی بر شرح فصوص الحکم قیصری به اتمام رسانیده است.

6. حاشیه بر مصباح الانس: کتاب مصباح الانس بین المعقول و المشهود، تألیف محم د بن حمزة بن محمد عثمانی، معروف به ابن فن اری، شرحی است بر کتابِ مفتاح الغیب اثر ابوالمعالی محم د بن اسحاق قونوی که از شاگردان نامدار محیی الدین عربی است.

امام رحمه الله در سال 1355 قمری، آراء و نقد علمی خویش را به صورت حاشیه، بر بیش از یک سوم کتاب مذکور نوشته است. لازم به یادآوری است که دو کتاب اخیر تحت عنوان تعلیقات علی شرح فصوص الحکم و مصباح الانس دریک مجل د چاپ شده است.

7. شرح چهل حدیث: این کتاب یکی از آثار گران بهای اخلاقی ـ عرفانی امام خمینی رحمه الله است که در سال 1358 قمری به زبان فارسی نوشته شده است. این کتاب ظاهراً سومین کتاب آن حضرت است که هفت حدیث آن دربارۀ مسائل عقلی است و سی و سه  حدیث آن پیرامون مسائل اخلاقی می باشد.[6] این کتاب در اصل، تقریرات امام خمینی رحمه الله بوده است که مضامین آن را در مدرسۀ فیضیه و ملا  صادق قم، برای شاگردان خود بیان کرده بودند؛ سپس تصمیم گرفتند آن مطالب را به صورت کتابی تألیف کنند.[7]

8. سر  الصلاة یا معراج السالکین و صلاة العارفین: کتابی است عرفانی که پیرامون اسرار معنوی و عرفانی نماز بحث می کند. امام خمینی رحمه الله این کتاب را برای خواص تدوین کرده بود. تاریخ تدوین این کتاب 21 ربیع الثانی 1358 قمری مطابق با 19 خرداد 1318 شمسی می باشد.

9. آداب الصلاة یا آداب نماز: شرحی است مبسوط بر آداب و اسرار معنوی نماز، و سرشار از نکات اخلاقی و عرفانی. امام خمینی رحمه اللهدربارۀ این کتاب چنین می نویسد: ایامی چند پیش از این، رساله ای فراهم آوردم که به قدر میسور از اسرار صلاة در آن گنجانیدم. و چون آن را با حال عام ه تناسبی نیست، در نظر گرفتم که شطری از آداب قلبیۀ این معراج روحانی را در سلک تحریر در آورم؛ شاید برادران ایمانی را از آن تذکری و قلب قاسی خود را تأث ری حاصل آید.[8]

10. رسالۀ لقاء الله: رساله ای است فارسی و مختصر از امام خمینی رحمه الله در مسائل عرفانی که به عنوان ضمیمه، در انتهای رسالۀ لقاءالله ، تألیف آیة الله  میرزا جواد آقا ملکی رحمه الله به چاپ رسیده است.

11. طلب و اراده: اصل این کتاب به زبان عربی است که توسط آقای سید احمد فهری ترجمه و شرح شده است. بحث «اتحاد طلب و اراده» یکی از موضوعات علم اصول است و بسیاری از بزرگان علم اصول در این باره مطالب زیادی نوشته اند. امام رحمه الله با نگاهی بس ژرف به این مسأله نگریسته و اندیشه های فلسفی و عرفانی و روایی آن را دقیقاً پی گیری کرده و ارتباط مسأله را با جبر و تفویض و سعادت و شقاوت ذاتی و موجبات آن دو، عمیقاً تجزیه و تحلیل کرده اند.

12. جهاد اکبر یا مبارزه با نفس: این کتاب، متن پیاده شدۀ درس های امام خمینی رحمه الله دربارۀ اهمیت و لزوم تهذیب نفس می باشد که در نجف اشرف ایراد شده است. این کتاب در عین اختصار، نکات اخلاقی، تربیتی و سیاسی فراوانی را مشتمل است.

13. تفسیر سورۀ حمد: تفسیری است عرفانی از سورۀ مبارکۀ حمد که حضرت امام خمینی رحمه الله در سال 1358 در حسینیۀ جماران، در ضمن چند جلسه مطرح نموده است  و به صورت کتاب مستقلی چاپ شده است.

14. دیوان شعر: امام خمینی رحمه الله از دوران جوانی اشعاری عرفانی و گاهی سیاسی و اجتماعی سروده است که متأسفانه بخش اعظم اشعار آن حضرت در جریان جا به جایی ها و یورش مأموران ساواک به منزل و کتابخانۀ ایشان و به علل دیگر، مفقود گردیده است.

ایشان پس از پیروزی انقلاب اسلامی سروده هایی در قالب غزل، رباعی، دو بیتی و... داشته اند. مجموعۀ سروده های اخیر آن حضرت به همراه تعدادی از اشعار برجای مانده، در کتابی تحت عنوان دیوان امام منتشر شده است.[9]

15. نامه های عرفانی: امام خمینی رحمه الله نامه هایی، حاوی تذکرات اخلاقی و تربیتی و نکات دقیق عرفانی، خطاب به شاگردان و منسوبین خویش به ویژه سید احمد خمینی رحمه الله و فاطمه طباطبائی نوشته اند که نمونه هایی از آن ها در کتاب هایی همچون محرم راز، ره عشق، نقطۀ عطف، جلوه های رحمانی، وعدۀ دیدار و... چاپ شده است. اخیراً همۀ نامه های اخلاقی ـ عرفانی امام رحمه الله در کتابی تحت عنوان لطایف رب انی جمع آوری شده و در اختیار علاقه مندان قرار گرفته است.

منبع: اندیشه های اخلاقی عرفانی امام خمینی، ج4، ص 381-384

[1] ) حدیث بیداری، ص 216. [2] ) یک ساغر از هزار، ص 12؛ سیری در آثار و تألیفات امام خمینی، ص 20؛ چهل مقاله، ص 305.  [3] ) سیری در آثار و تألیفات امام خمینی، ص 21؛ یک ساغر از هزار، ص 12.  [4] )) پا به پای آفتاب، ج 1، ص 59.   [5] )) حدیث بیداری، ص 217.  [6] )) کیهان فرهنگی، سال ششم، خرداد ماه 68، مهدی فهیمی.  [7]) شرح چهل حدیث، مقد مه ناشر.  [8] ) آداب الصلاة، ص 6.  [9] ) حدیث بیداری، ص 238.