رسالۀ «مصباح الهدایة الی الخلافة والولایة» که به خامۀ شیوای حضرت امام خمینی(س) در دوران شباب ـ 29 سالگی ـ نگارش یافته است، دغدغۀ نویسنده را برای تبیین این موضوع و پرسش های آن به خوبی نشان می دهد. مؤلف محترم در این اثر می خواهند چگونگی پیدایش کثرت از وحدت را بیان کنند. و نشان دهند چگونه از غیب مطلق، که دور از دسترس همگان است، این همه نقش و اثر در عالم پدیدار گشته است.
ورود به این بحث و ارائۀ نظمی منسجم برای حلّ آن، نشانۀ تبحّر و تسلّط گسترده نویسنده پیرامون آن است که برای کمتر کسی حاصل می شود. حضرت امام(س) برای بیان مسئله، زبان عرفان را برگزیده اند و اثر خویش را با زبان اهل معرفت نگاشته اند که دارای عمیق ترین و زیباترین بیان در این باب است.
اثر ایشان از جملۀ مسفورات عرفانی است که به تعبیر استاد آشتیانی(ره)؛ فقط از کمّلین ارباب عرفان برمی آید.
امام(س)، در این رساله، برای بیان مطلب علاوه بر زبان عرفانی، از حکمت بویژه حکمت متعالیه که به حق می توان آن را فاصل عرفان و حکمت دانست و زبان فلسفی عرفان نامید، سود جسته و آن را نیز به کار گرفته اند. و از همه مهمتر آن را با قرآن و روایات اهل بیت عصمت و طهارت همراه کرده و با بیانی لطیف، فهم مأثورات شریعت را در این موضوع تسهیل کرده اند. و می توان ادّعا کرد زبان و بیان عرفانی را در خدمت فهم شریعت و مأثورات نبوی و علوی درآورده اند. و یا بهتر بگوییم؛ عرفان را از آبشخور آیات و روایات سیراب کرده و عرفان ناب و درست را با بهره گیری از قرآن و حدیث عرضه داشته اند.
«مصباح الهدایة الی الخلافة والولایة» در دو «مشکات» و یک «خاتمه» تنظیم یافته است:
مشکات اوّل، پیرامون بحث نبوت و ولایت و خلافت در عالم غیب و الوهیّت است که در بردارندۀ خلافت و نبوت در عالم اسما و صفات و عالم اعیان ثابته می باشد. مشکات به معنای جای قراردادن چراغ است، و در آن مصباح که به معنای چراغ است قرار می گیرد. و مشکات اول، پنجاه و شش چراغ دارد.
مشکات دوم، پیرامون بحث خلافت و نبوت در عالم عین است که در آن سه مصباح قرار داده شده است:
مصباح اول، در بردارندۀ بیست و یک نور است که از این «چراغ» می درخشد و شعله می دهد. در این مصباح، بحث ظهور مشیت مطلقه که سرآغاز تحقق بیرونی و خارجی است، مطرح می گردد.
مصباح دوم، دربردارندۀ سیزده «مطلع» و یک «خاتمه» است. مطلع به معنای جای برآمدن آفتاب و غیر آن است، که از آن مطلع ها، نور این چراغ برمی آید و نورافشانی می کند. و بحث آن پیرامون نبوت و ولایت و خلافت در عالم عقل و عقول و مجردات است.
مصباح سوم، دربردارندۀ دوازده «ومیض» است. ومیض به معنای درخشیدن برق است بی آنکه در ابر پراکنده گردد. در این مصباح، بحث نبوت و خلافت و ولایت در عالم ظاهر و مُلک و دنیا ارائه می گردد.
و «خاتمه» در بیان تذکّرِ حفظ اسرار و حقایق و معارف و بیان آن در جای خویش می باشد.
اثر فوق توسط آیت الله سید احمد فهری در سالهای نخستین پیروزی انقلاب اسلامی و با ترجمه ای روانتر ااثر فوق توسط حجت الاسلام حسین مستوفی ترجمه گردیده است