گفتار یازدهم؛ نیّتِ کامل
امام سجاد علیه السلام در ادامه، بار دیگر از خدا متعالی می خواهد که به لطف خود نیت او را کامل گرداند: «اللهم وفّر بلطفک نیتی».
واژه «وفر» در لغت عرب به معنای تمام ساختن و کامل کردن است. (مفردات/ ص767) برخی هم گفته اند که «وفّر» از ریشه «وَفِرَ یفِرُ» (مثل وعد) است و به معنی «تمَّ» است. برخی دیگر بر این باورند که «واو» عاطفه است و «فرّ» (مثل عدّ)، فعل امر به معنی تمام کردن است. بعضی دیگر نیز گفته اند که «واو» عاطفه و «فَرِّه» فعل امر از ریشه «الفراهه» به معنی خرامیدن است. (ریاض السالکین/ ج3/ ص289)
در معنای «لطف» نیز، در دعا دو احتمال مطرح است: نخست آنکه منظور همان لطف عرفی و مشهور باشد؛ به این معنا که به لطف و عنایت الهی است که بندگان توانایی طاعت و بندگی او را در می یابند و از معصیت حضرتش دوری کنند. دوم آنکه معنای لطف این باشد که از خدا می خواهیم که در ذات ما دخالت و تصرف خفیه کرده و با فیض لطفش، ما را به کمال رساند.
به این بیان می توان گفت، در این فراز از دعای شریف مکارم الاخلاق از ذات مقدس حق استعانت می جوییم که نیت های ما را از ریا و عُجب و دیگر معایب مصون گرداند و به لطف و عنایت خود، آن را به بهترین و کامل ترین نیت ها تبدیل گرداند.
اگر انسان اراده اصلاح خود را داشته باشد و نیتش این باشد که عمل و نفس خود را نیکو گرداند، خدای متعالی موید اوست و در کارها موفق اش می دارد که خود فرمود: «ان یریدا اصلاحاً یوفق الله بینهما»(نساء/ 35). به عبارت بهتر باید گفت که آنچه توفیق و عونِ الهی را در پی دارد، نیتِ فرد است. در حقیقت نیتِ صحیح راه را برای موفقیت انسان هموار می کند.
پیش تر در گفتار نهم درباره تأثیر نیت در اعمال و سعادتمندی انسان سخن به میان آمد و به روایاتی در همین باب توجه داده شد و نیز روشن گردید که آنچه موجب ارزش و اعتبار اعمال می شود، نیت های پاک و بی آلایش است. نکته درخور توجه در این فراز این است که اگر نیت کسی کامل گردید، لطف و مرحمت خدای رحمان بهره او شده است؛ بر این سخن، روایتی از امام صادق (علیه السلام) هم گواهی می دهد: «انما قدّر الله عون العباد علی قدر نیاتهم فمن صحّت نیته تم عون الله له و من قصرت نیته قصر عنه العون بقدر الذی قصّر» (بحارالانوار/ ج67/ ص210)؛ میزان یاری خدای سبحان به بندگان به رتبه و درجه نیات آنها وابسته ست؛ کسی که نیت صحیح و کامل دارد، یاری خدا نیز نسبت به او کامل خواهد بود و کسی که نیت ناقص و معیوب دارد، یاری خداوند برای او کم تر و کوتاه تر خواهد بود و این کمبود، برای کوتاهی است که بنده در نیت خویش روا داشته است.
به این ترتیب باید گفت که نیاتِ کامله، آدمی را در دنیا از کارهای ناصواب بازمی دارد و در آخرت رستگاری و حضور در محضر محبوب را موجب می شود.
حال باید پرسید که نیت کامل به چه معناست. می توان گفت وقتی نیت و قصد مومن، پاک و کامل می شود که در اعمال خود، فقط ذات مقدس حق تعالی را در نظر داشته باشد و طاعات و اعمال خود را تنها برای او خالص گرداند و از هر عیب و نقصی که در خلوص آن خلل وارد می آورد، و از ارزش و بهای عمل او می کاهد، پیراسته کند. باید مراقب باشیم که در هر عمل و رفتاری، جز وجه الله و رضایت حضرتش، هیچ در نظر نداشته باشیم و به وقت فرمانبرداری و عبادت، حتی قصدِ تحصیل بهشت یا رهایی از آتش دوزخ نیز در نیت خود نداشته باشیم که این ها، اگرچه عبادات را فاسد نمی کند، لیکن از قدر و منزلت آن می کاهد.
امام خمینی در باره خلوص نیت و ورود خلل و معایبی چون «ریا» در آن می فرماید: «معلوم است اعمال قلبیه در صورت خالص نبودن، مورد توجه حق تعالی واقع نشود و او را نپذیرد و به شریک دیگر واگذار فرماید که آن شخصی است که برای نشان دادن به او عمل انجام می شود. پس اعمال قلبیه مختص به آن شخص می شود و از حد شرک بیرون رفته و به کفر محض وارد می شود. بلکه می توان گفت این شخص نیز از جمله منافقان است: همانطور که شرکش خفی است، نفاقش نیز خفی است. بیچاره گمان کرده مومن است ولی مشرک است در اولِ امر، و در نتیجه منافق است و عذاب منافقین را باید بچشد. و وای به حال کسی که کارش به نفاق منجر شود» (شرح چهل حدیث/ ص37)